نحوه پایان نامه نویسی ارشد و دکتری و نکات مربوط به آنها (2)

پس از بخش اول نحوه نگارش پایان نامه ارشد و دکتری و نکات مربوط به آنها در این نوشتار به بخش دوم نحوه پایان نامه نویسی می پردازیم.

نگارش متن اصلي

پــس از اجــراي پژوهــش، زمــان پایان نامه نویسی فرا مي رسد. البته با توجه به اينکه قبلا پروپوزال پايان نامه و پیشــینة پژوهش تدوين شده، شــروع نگارش به معناي شــروع از نقطة صفر نیســت. بلکه در اين مرحله دانشجو بايد به سازماندهي و بسط مطالب گردآوري شده بپردازد. در پایان نامه نویسی بايد تمام اصول نگارش علمي كه در مقدمه به آن ها اشاره شد، رعايت شود. متن پايان نامه بايد روان و عاري از ابهام باشد. بین اجزای متن بايد نوعي پیوســتگي منطقي ديده شود كه تمام اجزای آن را به هم مرتبط ســازد. علاوه بر اين، متن پايان نامه بايد يک دست باشد و دانشجو در تمام بخش هاي آن به تعاريف عملیاتي ارائه شــده در ابتــداي پايان نامــه وفادار بمانــد. مهم ترين پرسش هايي كه بايد در اين مرحله به آن ها پاسخ داده شود در جدول شماره 1 آمده است.

پیشنهاد مطالعه : بخش اول نحوه نگارش پایان نامه و نکات مربوط به آنها

جدول 1- نکات مربوط به پایان نامه نویسی (متن اصلی)

حضور در جلسة دفاع

در اغلب دانشــگاه هاي دنیا دانشــجويان تحصیلات تکمیلي موظفند پس از اتمام نگارش پايان نامه، آن را به دانشــگاه تحويل دهند و پس از تعیین داور يا داوران پايان نامه در جلســه اي رســمي حضور يابند، و ضمن ارائة گزارش شــفاهي از كار خود، به پرســش هاي داوران و پرسش هاي احتمالي ساير حاضران پاسخ دهند. در جلسة دفاع مهارت هاي سخنراني دانشجو نقشي اساسي دارد، زيرا او ناچار است روايتي صادقانه از ماه ها تلاش خود را در زماني كوتاه که معمولا بین ۳۰ تا ۴۰ دقیقه پیش بیني مي شود، ارائه كند. بديهي است كه در زمان اندكي كه براي ارائه در نظر گرفته مي شود، بايد به مهم ترين نکات اشاره شود. در غیر اين صورت حاضران در جلسة دفاع نمي توانند برداشت درست و دقیقي از فرايند پژوهش به دســت آورند.

در بســیاري از كشــورهاي دنیا، از جمله در ايران، جلسة دفاع عمومي است و همة علاقه مندان مي توانند در آن شركت كنند. اما در برخي از كشورها، از جمله انگلستان، جلسة دفاع تنها با حضور دانشجو و داوران داخلي و خارجي برگزار مي شــود. چنانچه استاد راهنما يا مشــاور نیز تمايل داشته باشند، مي توانند در اين جلسه شركت كنند. اما فقط دانشجو بايد به پرسش هاي داوران پاســخ دهد و اســتاد راهنما يا مشــاور فقط مي توانند نظاره گر اين گفت و گو باشند. داور خارجي كه نقش اصلي را در مديريت جلسه دفاع دارد، از دانشگاهي غیر از دانشگاه محل تحصیل دانشجو دعوت مي شود و به همین دلیل داور خارجي نام دارد. در بسیاري از جلسات دفاع ديده مي شود كه دانشجويان با استفاده از امکانات نمايشي نرم افزار هايي مثل پاورپوينت به ارائة بخش هايي از پايان نامه مي پردازند، كه دقیقا به همان ترتیبي اســت كه در متن پايان نامه آمده اســت.

اگر چه استفاده از پاورپوينت و ابزارهاي نمايشي مشــابه بر جذابیت ارائه مي افزايد، هیچ الزامي وجود ندارد كه دانشــجو اســلايدها را يکي پس از ديگري به ترتیب نمايش دهد و تنها به خواندن محتواي اسلايدها بسنده كند. زيرا بهتر است او ضمن استفاده از اين امکانات روايت پژوهش خود را به زباني ساده براي حاضران تعريف كند. زيرا متن پايان نامه قبل از جلســه در اختیار داوران بوده و پس از آن در اختیار ســاير علاقه مندان قرارخواهد گرفت. از اين رو، جلســة دفاع فرصتي اســت كه پژوهشگر، كه در اينجا دانشجوســت، به زبان خود داستان پژوهش خويش را همراه با فرازها و فرودهاي آن روايت كند. علاوه بر اين نبايد فراموش كرد كه اين جلســه فرصتي اســت كه دانشجو از كاستي ها و اشکالات احتمالي متن پايان نامه مطلع شود و قبل از ارائة نسخة نهايي، به رفع اين اشکالات بپردازد.

ضمنا نبايد فراموش كرد كه تقريبا در همة جلسات دفاع داوران پیشنهادهايي براي بهبود كار، ارائه مي دهند كه اغلب نیز اين پیشنهادها ســودمند اســت. زيرا داور يا داوران از زاويه اي تازه به متن پايان نامه نگاه مي كنند و ممکن است نکاتي از ديد دانشجو و استاد راهنما پنهان مانده باشــد، كه جلســة دفاع فرصت خوبي براي رفع آنهاست. از اين رو، چنانچه تذكراتي براي ايجاد تغییرات در متن پايان نامه داده مي شود بايد از اين نکات استفاده كرد و اشکالات مطرح شده را نوعي خرده گیري تلقي نکرد. در جلسة دفاع دانشجو بايد كاملا آرام و خونسرد باشد و از دلهره و نگراني بي مورد بپرهیزد. اين جلســه خود نوعي تمرين يادگیري اســت، و افراد حاضر در آن بیشــتر مشــتاق شنیدن يافته هاي پژوهش انجام شــده هســتند، و اگر پرسش يا نظري مطرح مي شود به دلیل توجه به كاري است كه انجام شده است.

از سويي ديگر، بسیاري از پرســش هاي مطرح شده در جلســة دفاع مي توانند افق هاي تازه اي در ذهن پژوهشگر باز كنند و مسیرهاي تازه اي براي استمرار پژوهش بگشــايند. همچنین، بايد به خاطر داشــت كه قرار نیست هیچ پژوهشــي خود به تنهايي نقطة پاياني بر يک حوزه مطالعاتي محسوب شود، و عاري از هرگونه نقص و عیب باشــد. به همین دلیل، نبايد نگران پرســش هاي داوران و حاضران در جلســه بود، و بايد از ديدگاه هاي آنان استقبال كرد. توصیه مي شود دانشجوياني كه در جلسة دفاع از پايان نامة خود حاضر مي شوند، نکات مطرح شده را يادداشت كنند و به ترتیب به آنها پاســخ گويند. پاســخ به اين پرسش ها به معناي توجیه كاري كه انجام شده نیست، بلکه به معناي تشريح نکاتي است كه مبهم مانده است. مهمترين پرسش هايي كه بايد در اين مرحله به آنها پاسخ داده شود، در جدول شماره 2 آمده است.

جدول 2- نکات مربوط به حضور در جلسة دفاع

پس از جلسة دفاع

جلســة دفاع آخرين مرحله در كار تدوين و نگارش پايان نامه نیســت. زيرا معمولا پس از آن دانشــجو بايد اقداماتي تکمیلي را انجام دهد. معمولا در جلسة دفاع پایان نامه، داوران از دانشجو مي خواهند اصلاحاتي در متن پايان نامه اعمال كند. اگر حجم اين اصلاحات كم باشد، فقط كافي اســت كه اســتادان راهنما و مشاور اعمال اصلاحات را تأيید كنند. اما اگر موارد مطرح شده، كلي و اساسي باشد بايد به تأيید مجدد استادان داور برسد. علاوه بر اين، توصیه مي شود دانشجويان مقاله اي از پايان نامة خود استخراج كنند و با انتشار آن امکان دسترسي افراد بیشتري را به پژوهش اجرا شــده و نتايج آن، فراهم آورند. مهم ترين پرســش هايي كه بايد در اين مرحله به آن ها پاســخ داده شود، در جدول شماره 3 آمده است.

جدول 3- نکات مهم پس از برگزاري جلسة دفاع

اخلاق پژوهش

پایان نامه نویسی به عنوان نخســتین كار پژوهشــي جدي دانشــجويان فرصت خوبي براي تمرين اخلاق پژوهش اســت. منظور از اخلاق پژوهش رعايت تمام نکات اخلاقي در حفظ حريم و حقوق افرادي است كه به نحوي با پژوهش ما مرتبط هستند. مثلا حقوق مؤلفاني كه آثارشان را مطالعه كرده ايم، با استناد به آن آثار رعايت شود. در ضمن اطلاعات شخصي و محرمانة كساني كه به پرسش نامة تحقیق ما پاسخ گفته اند بايد محفوظ و مخفي بماند. همچنین، صداقت در بیان يافته هاي پژوهش به همان شــکل كه هســتند، حتي اگر با پیشفرض ها و فرضیه هاي ما همخواني ندارند، جزء مصاديق اخلاق پژوهش است.

پژوهشــگر بايد در پایان نامه نویسی ، صادق، امین، منصف، و بيطرف باشــد. ســوگیري در پژوهش به هر شکل و در هر مرحله كه اتفاق افتد تنها پژوهشــگر را از درك واقعیت ها باز ميدارد. مهم ترين پرســش هايي كه بايد در اين مرحله به آنها پاسخ داده شود، در جدول شماره 4 آمده است.

جدول 4- نکات مربوط به اخلاق پژوهش

تعامل با استاد راهنما و ساير موارد

دانشــجويان در اجراي پژوهش خود و پایان نامه نویسی از راهنمايي اســتاد راهنما و مشــاوره استاد مشــاور بهره مند مي شوند. اين وظیفه دانشجوست كه با تدبیري منطقي بیشترين بهره را از دانش استادان راهنما و مشاور ببرد. يکي از مشکلات رايج در اين تعامل عدم وجود تعريفي مشــخص از هدايت و مشاوره پايان نامه اســت. به بیان ديگر، ممکن است برخي از دانشجويان تعريف واقع بینانه اي از نقش استاد راهنما و مشــاور نداشته باشــند. هدايت پايان نامه از سوی استاد راهنما الزاما به معناي حضور مستمر و گام به گام او در تمام جزئیات و تمام مراحل تحقیق نیســت، بلکه اســتاد راهنما بايد دانشــجو را به مسیر درســت پژوهش هدايت كند، و او را از حركت در مسیر اشتباه باز دارد.

وظیفة ديگر استاد راهنما و مشاور طرح سؤالاتي است كه ذهن دانشجو را به تکاپو و جنب و جوش بیشتر و مطالعه و جست وجوي گسترده تر در منابع ترغیب كند تا در جلسه دفاع پایان نامه آمادگی بیشتری داشته باشد. مهم ترين پرسش هايي كه بايد در اين مرحله به آنها پاسخ داده شود، در جدول شماره 5 آمده است.

جدول 5- نکات مربوط به تعامل با استاد راهنما و ساير موارد

سخن پاياني

آشــنايي با اصول و مباني تحقیق علمي يکي از اهداف اصلي آموزش عالي در مقاطع تحصیلات تکمیلي (كارشناســي ارشــد و دكتری) به منظور پایان نامه نویسی اســت. اجراي يک پژوهش مســتقل و ارائة گزارش مفصل آن به صورت پايان نامه در مقطع كارشناســي ارشد، و به عنوان رساله در مقطع دكتری، تمريني اســت كه در آن دانشــجويان مي توانند اين اصول و مباني را در عمل اجرا كنند. مهارت هايي كه دانشــجويان طي اين مرحله مي آموزند، مبناي فعالیت هاي پژوهش آنان در آينده خواهد بود. بر اين اســاس، نگارش پايان نامه فرصتي مغتنم براي آموزش اين مهارت ها به شــمار مي آيد. از اين رو، لازم اســت استادان راهنما و مشاور طي اين فرايند، آموزش هاي لازم را به دانشجويان ارائه كنند. اگر اين آموزش ها جامع و كاربردي باشد، هدف مورد نظر از پایان نامه نویسی محقق خواهد شد. براي اطمینان از جامعیت اين آموزش ها توجه به نکاتي پايه و بنیادي ضروري است.

منبع:

• صد نکته در پایان نامه نویسی از دكتر يزدان منصوريان عضو هیئت علمي دانشگاه تربیت معلم تهران