نحوه نگارش پایان نامه ارشد و دکتری و نکات مربوط به آنها (1)

در این نوشتار که شامل دو بخش است و بخش دوم آن را هم می توانید با کلیک بر اینجا مطالعه نمایید به نحوه نگارش پایان نامه کارشناسی ارشد و دکتری و نکات مربوط به آن می پردازیم.

نگارش پایان نامه و دفاع از آن يکي از شــرايط فراغــت از تحصیل در دوره هــاي تحصیلات تکمیلي (كارشناســي ارشــد و دكتري) است. پايان نامه در واقع گزارشــي مفصل از پژوهشي مستقل است، كه با نظارت اســتادان راهنما و مشــاور، از ســوي دانشــجو اجرا شده و در نهايت نوشــته شده است. اين گزارش بايد داراي مشــخصاتي باشــد كه آن را ابتدا از نظر اســتادان راهنما و مشــاور و ســپس نزد هیئــت داوران قابل قبول سازد. اما از آنجا كه معمولا نگارش پایان نامه نخســتین كار تحقیقي مفصل و جدي دانشــجويان اســت، اغلب آنان در انجام اين كار با دشواري هايي مواجه مي شوند. براي حل اين مشــکلات، دانشــجويان بايد با فرايند تدوين و نگارش پايان نامه آشنا شوند، و از مهارت هاي لازم در اين خصوص بهره مند باشــند.

بر اين اساس، پست حاضر با هدف ترسیم تصويري كلي از اين فرايند، گام هاي اصلي آن را در ده مقوله طبقه بندي مي كند، و نکاتي را در هر مورد مطرح مي ســازد. مراحل مورد بحث در اين مقاله عبارتند از: انتخاب موضوع، تدوين و نگارش پروپوزال، بررسي و مرور پیشینة پژوهش، گردآوري و تحلیل داده ها، ارائة يافته ها و تفســیر نتايج، نگارش متن اصلي، حضور در جلسة دفاع، پس از جلسة دفاع، اخلاق پژوهش، و ساير موارد ( تعامل با استاد راهنما و موارد مشابه.)

شکل 1

مقدمه

در اغلب دانشــگاه هاي دنیا يکي از شــرايط دريافت درجة كارشناسي ارشــد و دكتري ارائة گزارشي مکتوب از يک كار پژوهشي مستقل و مفصل اســت، كه دانشــجو با راهنمايي حداقل يکي از استادان اجرا كرده باشد. معمولا اين گزارش مکتوب را در مقطع كارشناسي ارشد پايان نامه و در مقطع دكتري رســاله مي نامند. البته در زبان فارســي اغلب واژه پايان نامه عام تر است و درباره رساله هاي دكتري نیز به كار مي رود. در بســیاري از دانشــگاه ها علاوه بر ارائة اين گزارش مکتوب، لازم است دانشجو با حضور در جلسة دفاع گزارشي شفاهي نیز از عملکرد خود ارائه دهد و پاســخگوي پرســش هاي داوران نیز باشــد. از اين رو، تنها ارائة متن پايان نامه شرط كافي براي احراز مدرك كارشناســي ارشــد و دكتري نیست و دانشــجو بايد در حضور داوران توانايي خود را درباره موضوع مورد پژوهش نشان دهد. بر اين اساس، موفقیت در پایان نامه نویسی فرايندي است كه ماه ها زمان مي برد و در اجراي آن افراد متعددي نقش دارند.

گذر از اين مرحله در دوره كارشناســي ارشــد به شش تا نه ماه زمان نیاز دارد. اما در دوره دكتري، بسته به شیوه تدريس در اين دوره، اجراي پژوهش، تدوين و نگارش پایان نامه در مجموع بین سه تا پنج سال، و گاهي حتي بیشتر از آن، طول مي كشد. در برخي از كشورها، مثل ايران، دوره دكتري شامل دو بخش اصلي آموزش و پژوهش اســت. دوره آموزش كه مســتلزم گذراندن واحدهاي مشــخصي است، براي دو سال نخست پیش بیني شده و دو سال بعد، پس از موفقیت در آزمون جامع، مربوط به اجراي پژوهش و تدوين رساله است. اما در برخي از كشورها، مثل انگلستان، كه دوره دكتري در آن ها پژوهش محور اســت، دانشــجويان از ابتداي دوره، پژوهش خود را آغاز مي كنند. آنان سه سال نخست را به اجراي پژوهش (ارائة پروپوزال، مرور پیشــینه، گردآوري و تحلیل داده ها) و ســال چهارم را به تدوين و نگارش متن نهايي رســاله مي پردازند. از اين رو، زمان لازم براي نگارش پایان نامه دكتري، بسته به شیوه مرسوم دانشگاه ها، بین سه تا پنج سال متغیر است.

در اين نوشتار فرايند نگارش پايان نامه و رســاله در ده مقولة اصلي طبقه بندي شــده كه عبارتند از: انتخاب موضوع، تدوين و نگارش پروپوزال، بررســي و مرور پیشــینة پژوهش، گردآوري و تحلیل داده ها، ارائه يافته ها و تفســیر نتايج، نگارش متن اصلي، حضور در جلســة دفاع، پس از جلســة دفاع، اخلاق پژوهش، و ســاير موارد ( تعامل با اســتاد راهنما و موارد مشابه.)

تعريف پايان نامه و رساله

همانطور كه گفته شــد، نگارش پایان نامه يکي از الزامات تحصیل در دوره هاي تحصیلات تکمیلي (كارشناســي ارشد و دكتري) اســت. پايان نامه كه در واقع گزارش مفصلي از يک كار پژوهشــي مستقل است بايد داراي مشخصات و ويژگي هايي باشد كه آن را از نظر اســتادان راهنما و مشــاور و سپس نزد داوران قابل قبول ســازد. اما از آنجا که معمولا اجراي پايان نامه نخستین كار پژوهشي دانشجويان اســت، اغلب آنان در انجام اين كار با دشــواري هاي متعدد مواجه مي شوند.

خوشــبختانه راهنمايي استادان راهنما و مشاور تا حد زيادي از اين دشــواري ها مي كاهد. از ســوي ديگر تاكنون كتاب هاي متعددي درخصوص نحوه نگارش پايان نامه منتشر شده كه مطالعة اين كتاب ها نیز مي تواند براي دانشجويان بسیار مفید باشد. نايب پور و بريري (1387، ص 17) به نقل از كیوي (1383) پايان نامه را اين گونه تعريف مي كند: «پايان نامه گزارشــي اســت كامل، از فرايند يافتن پاسخ يک پرسش يا يافتن راه حل يک مســئله كه محققي آن را بر عهده گرفته و به پايان رسانده است، مشروط بر اينکه همه مراحل تحقیق را از زماني كه به شکل پرسش يا مسئله بوده، تا وقتي كه به شکل نتايج مدون و مرتب كه با تجزيه و تحلیل اعداد و مستدل شده است، را در بر گیرد».

مراحل اصلي اجراي پژوهش و نگارش پايان نامه عبارتند از: انتخاب موضوع، بررسي سابقه و پیشینة موضوع، اجراي پژوهش (انتخاب روش و جامعة پژوهش، نمونه گیري، گردآوري و تحلیل داده هاســت)، تدوين پايان نامه و نگارش متن آن، و ســرانجام ارائة گزارش شفاهي در جلسة دفاع و پاسخگويي به داوران.

جايگاه پايان نامه در توليد دانش

حجم عمده اي از پژوهش هاي دانشــگاهي در قالب پايان نامه ها انجام مي شــوند و بسیاري از مقالات علمي مستخرج از همین پايان نامه ها و رســاله ها هســتند. از ايــن رو، نگارش پایان نامه نقش مهمي در تولید دانــش جديد دارند. به بیان ديگر، پايان نامــه نه تنها تمرين پژوهش براي دانشجويان است، خود يکي از روش هاي تولید دانش جديد محسوب مي شود. تنها نکته اي كه ممکن است سودمندي پايان نامه ها را در اين فرايند تا حدودي كمرنگ سازد، عدم انتشار آنها در سطح وسیع است. زيرا معمولا علاوه بر نسخه اي كه به داور براي ارزيابي ارائه مي گردد، فقط چند نسخه محدود از هر پايان نامه تکثیر مي شود.

معمولا يک نسخه در گروه آموزشي و دانشکده، نسخه اي ديگر در كتابخانة دانشگاه محل تحصیل دانشــجو و چند نســخه ديگر نیز نزد استاد راهنما و مشــاور مي ماند. در نهايت نسخه اي از هر پايان نامه در مراكز ملي علمي كشــورها به امانت داده مي شود. مثلا در ايران نسخه اي از تمام پايان نامه هاي دانشجويان سراسر كشور و دانشجويان ايراني خارج از كشور در پژوهشگاه علوم و فناوري اطلاعات ايران (ايرانداك) نگهداري مي شود. بنابراين، در مجموع شايد حدود ده نسخه از هر پايان نامه تکثیر شــود و اين مســئله از سطح دســترس پذيري محتواي پايان نامه ها مي كاهد. با اين حال، استخراج مقاله از پايان نامه ها راهکار مؤثري براي ارتقاي ســطح دســترس پذيري اطلاعات آنهاست. در برخي از دانشگاه ها نیز امروزه متن كامل پايان نامه ها به صورت الکترونیکي نگهداري مي شود و با رعايت مقررات خاص امکان دسترسي به اين آثار به صورت الکترونیکي پیش بیني شده است.

نقش استاد راهنما، مشاور و داور

استادان راهنما ،مشاور و داور، نقش هاي ويژه اي در فرايند نگارش پایان نامه دارند. نقش استاد راهنما در اين میان بسیار ممتاز است، زيرا بیشــترين تعامل را با دانشــجو در تمام مراحل كار دارد و مي تواند با رهنمود هاي خود، دانشــجو را به مسیر درست پژوهش هدايت كند. البته نبايد فراموش كرد كه در نهايت مسئولیت اصلي هر پايان نامه با خود دانشجوست و استاد راهنما، همانطور كه از نامش پیداست، فقط نقش راهنمايي دانشجو را بر عهده دارد.

استاد مشاور به عنوان ناظر بر فرايند اجراي پژوهش در مواردي كه استاد راهنما تشخیص دهد، ديدگاه هاي مشورتي خود را در اختیار اســتاد راهنما و دانشــجو قرار مي دهد. اما معمولا تصمیم گیرنده اصلي در هدايت پايان نامه، اســتاد راهنماســت و استاد مشاور بیشتر درباره كلیات موضوع، روش تحقیق و چگونگي مرور منابع يا موارد مشابه ديدگاه هاي خود را ارائه مي دهد. البته اين نقش مشاوره اي به هیچ وجه به معناي كم اهمیت بودن جايگاه اســتاد مشــاور در فرايند پژوهش و تدوين پايان نامه نیســت. بلکه اين نوع تقسیم بندي كار، به نوعي نشان از ســهم بیشــتري است كه از استاد راهنما انتظار مي رود و دانشــجو نبايد براي تمام جزئیات كار خود به استاد مشاور مراجعه كند. البته در عمل بســیار ديده شده اســت كه استادان مشاور با حوصلة فراوان و با ســخاوتمندی قابل تقديري در تمام مراحل تحقیق، دانشجويان را از دانش و تخصص خود بهره مند ســاخته اند، و به نوعي همچون اســتاد راهنماي دوم هدايت پايان نامه را همراه با استاد راهنماي اصلي بر عهده داشته اند.

داوران، كه حداقل يکي از آنان از دانشگاه ديگري انتخاب مي شود، در زمینة موضوع مورد مطالعه تخصص كافي دارند و خود صاحب آثار و تحقیقات متعددي در آن زمینه هستند. از اين رو، انتظار مي رود استادان داور با توجه به تجربه و تخصصي كه دارند بتوانند پايان نامه يا رســالة ارائه شــده را منتقدانه و منصفانه ارزيابي كنند. متن پايان نامه يا رساله مدتي قبل از تاريخ دفاع براي داوران ارسال مي شود تا آنان وقت كافي براي مطالعة آن داشــته باشــند. پس از مطالعة متن، آنان در جلســة دفاع حاضر مي شوند و پس از شنیدن توضیحات دانشجو، پرسش هاي خود را مطرح مي سازند و انتظار دارند دانشجو از عهده پاسخگويي به اين پرسش ها برآيد.

انتخاب موضوع پژوهش

معمولا نخســتین مشــکلي كه دانشــجويان در خصوص نگارش پایان نامه با آن مواجه مي شوند، انتخاب موضوع پژوهش است. در هر رشتة علمي تقريبا درباره تمام موضوع هاي معروف قبلا پژوهشهاي فراواني انجام شــده است و يافتن موضوعي تازه كه ارزش اجراي پژوهش مستقلي در حد يک پايان نامة تحصیلي را داشته باشد، كار ساده اي نیست. براي گذر از اين مرحله، نوشتار حاضر پیشنهاد هايي ارائه مي كند.

نخستین قدم در اين كار شناسايي منابع هسته در رشتة تحصیلي موردنظر است. منظور از منابع هسته منابعي اعم از كتاب و مجله اســت كه بیشــترين استناد ها را به خود اختصاص مي دهد و بیشترين تأثیر را در رشــتة موردنظر داشته اند. براي شناسايي منابع مرتبط با موضوع لازم است دانشجويان با راهنمايي استادان راهنما و مشاور به جست و جو در پايگاه هاي اطلاعاتي، نمايه نامه ها و چکیده نامه هاي موضوعي رشــتة خود بپردازند. اين منابع ممکن اســت در داخل يا خارج از كشــور منتشر شده باشند. خوشــبختانه به مدد امکانات اينترنتي امروزه دسترسي به هر دو دسته از اين منابع با سهولت بیشتري نسبت به گذشته میسر است. براي تکمیل اين جست و جو پیشنهاد مي شود دانشجويان به شناسايي و بررسي فهرست كنفرانس ها و همايش هاي جاري در رشته و موضوعات مورد بحث در آن ها نیز اقدام كنند.

همچنین، شناسايي و بررسي پايگاه ها و فهرست پايان نامه هاي انجام شده موجود در مراكز اطلاعات ملي يا وبسايت هاي دانشگاه هاي معتبر مرتبط با رشــته در داخل و خارج كشــور نیز توصیه مي شــود. ضمن آنکه امروزه جســت وجو در پايگاه هاي اطلاعاتي پژوهش هاي در دست اجرا در سطح داخل و خارج كشور نیز مي تواند مفید باشد. مثلا به تازگي پژوهشگاه علوم و فناوري اطلاعات ايران پايگاه جديدي براي ثبت پیشنهاد هاي پژوهشي پايان نامه ها و اطلاعات مربوط به پايان نامه هاي در دست اجرا ايجاد كرده است. اين پايگاه با عنوان «پايگاه ثبت اطلاعات پايان نامه ها و رســاله هاي تحصیلات تکمیلي كشــور» راه اندازي شده است. ســرانجام استفاده از اصطلاح نامه ها و منابع مشابه براي يافتن موضوعات مشابه و مرتبط و ترسیم ارتباط موضوعي بین آن ها نیز به انتخاب موضوع نهايي كمک مي كند.

جدول 1- نکات مربوط به انتخاب موضوع پایان نامه

تدوين و نگارش پروپوزال

تدويــن و نــگارش پروپوزال (طرح اولیة پژوهش) گام بعدي در فرايند پایان نامه نویسی اســت. در اين طرح اولیه که معمولا بین 10تا 15 صفحه اســت، دانشــجو بايد با كمک استاد راهنما به مسئلة اصلي پژوهش، پرسش هايي كه دارد، گاه فرضیه هاي اولیه، روش تحقیقي كه قرار است مورد استفاده قرارگیرد و موارد مشابه اشاره كند. اين طرح اولیه در واقع نشان دهنده مسیري است كه دانشجو مي خواهد در پژوهش خود طي كند، و پیش بیني نتايجي اســت كه در پايان از اين پژوهش به دســت خواهد آورد.

نگارش پایان نامه بايد منســجم، دقیق و مبتني بر اصولي كه در هر دانشگاه براي آن پیش بیني شده است، نوشته شود. به رغم تمام تفاوت هايي كه ممکن است اين شیوه نامه ها در جزئیات داشــته باشــند، در كلیات آن ها نوعي توافق عام ديده مي شود. به طوري كه دانشــجو بايد در طرح اولیة خود دلايل كافي بر اهمیت موضوع مورد مطالعه و ســودمندي نتايج آن ارائه كند. علاوه بر اين بايد به ســابقة موضوع و پژوهش هاي مرتبط نیز اشاره شود. مهم ترين پرسش ها كه بايد در اين مرحله پاسخ داده شوند، در جدول شماره 2 آمده است.

جدول 2- نکات مربوط به تدوين و نگارش پروپوزال (طرح پژوهش)

جست وجو در منابع و تدوين پيشينة پژوهش

بي ترديد هیچ پژوهشــي در خلأ و بدون ارتباط با ســاير مطالعات انجام نمي شــود، و همواره هر محقق بايد به نحوي پیوند تحقیق خود را با ساير تحقیقات نشان دهد. اساسا پژوهش خوب پژوهشي است كه ادامه دهنده راهي باشد كه ديگران پیموده اند، و خود نیز مبناي كارهاي بعدي پژوهشگران آتي قرار گیرد. به بیان ديگر، هر طرح پژوهشي در شبکه اي از پیوند هاي میان مطالعات هم موضوع و مرتبط قرارمي گیرد، و ترسیم اين پیوندها وظیفه اي است كه در بخش مرور پیشینة پژوهش انجام مي شود.

نگارش پايان نامه هاي تحصیلات تکمیلي نیز از اين قاعده كلي مستثني نیستند، و بايد به نحوي پیوند موضوع خود را با آثار قبلي نشان دهند. در اغلب رشــته ها، به ويژه در رشــته هاي علوم انســاني و اجتماعي، اين پیوند معمولا در فصل دوم پايان نامه ها ترســیم مي شود، و اغلب با عنــوان ادبیــات تحقیق معرفي مي گردد.

براي بررســي پیشــینة موضوع تحقیق، دانشــجو بايد با تعیین دقیق حوزه مورد مطالعه و اســتفاده از كلیدواژه هاي اصلي به پايگاه ها و بانک هاي اطلاعاتي مراجعه كند و به كاوشي عمیق و همه جانبه بپردازد. به سخني ديگر، در اين مرحله بايد پژوهشگر به تدوين استراتژي جست و جو بپردازد. استراتژي جست و جو به معناي شناسايي مناسب ترين كلیدواژه ها و تركیب آن ها به كمک عملگرهاي منطقي است، تا بهترين نتیجه از جســت و جو در پايگاه هاي اطلاعاتي به دست آيد. مثلا، اگر موضوع پژوهشي، بررسي رضايت كاربران از خدمات مرجع كتاب خانه هاي دانشگاهي است،

در اين صورت سه كلیدواژه اصلي عبارتند از: «رضايت كاربران»، «كتابخانه هاي دانشگاهي» و «خدمات مرجع» تركیب اين ســه كلیدواژه با كمک عملگر ربطي «و» احتمالا نتايج مرتبطي در پي خواهد داشــت. چنانچه با تركیب سه كلیدواژه نتیجه كافي حاصل نشود، آنگاه بايد در جست و جوي ديگري يکي از آن ها را حذف كرد تا سطح جست و جو گسترده تر شود. درنهايت تركیب اين كلیدواژه ها و واژه هاي مرتبط ديگر مي تواند نتايج خوبي به بار آورد. در مجموع براي تدوين پیشینة پژوهش، مهم ترين گام هاي مورد نیاز در اين مرحله از نگارش پایان نامه در جدول شماره 3 آمده است.

جدول 3- نکات مربوط به تدوين پیشینة پژوهش و مرور نوشتارها

گردآوري و تحليل داده ها در نگارش پایان نامه

گردآوري و تحلیل داده هاي پژوهشي بخشي حیاتي و بنیادي در همة انواع تحقیقات علمي است. به بیان ديگر، در تمام پژوهش ها داده هايي گردآوري شــده و به شکلي تنظیم، خلاصه سازي، توصیف، مقايســه و در نهايت تحلیل و تفسیر مي شوند. فقط نوع داده هاي گردآوري شده و چگونگي تحلیل آنها متفاوت اســت. گاه داده ها كمي و آماري و گاه كیفي و تفســیري اند. گاه از دل طرح ها و محیط هاي آزمايشــگاهي استخراج مي شوند، و گاه در محیط واقعي و طبیعي به دست مي آيند. ابزار گردآوري نیز بسیار متنوع است. مثلا در حوزه هاي علوم اجتماعي و انســاني معمولا مشــاهده، مصاحبه، پرسش نامه، اســناد و مدارك تاريخي، گروه هاي كانوني و موارد مشابه از اصلي ترين ابزارها محسوب مي شوند. در مقابل علوم پايه و انواع رشته هاي مهندسي ابزارهاي خاص خود را دارند. به هر حال، داده مورد نظر هرچه باشد و به هر شکل كه گردآوري شود، بايد در گردآوري و تحلیل آن اصول پايه رعايت شود. مهم ترين گام هايي كه در اين مرحله از نگارش پایان نامه برداشته می شود، در جدول شماره ۴ آمده است.

جدول ۴-  نکات مربوط به گردآوري و تحلیل داده ها

ارائة يافته ها و تفسير نتايج در نگارش پایان نامه

بهترين مجموعة داده هاي گردآوري شــده اگر به دقت تحلیل نشوند و نتايج اين تحلیل به روشــني و با ذكر جزئیات كافي به خوانده ارائه نشود، عملا فرايند دشــوار گردآوري و تحلیل بي نتیجه مانده است. از ايــن رو دانشــجويان بايد يافته ها و آموخته هاي خــود را از فرايند گردآوري و تحلیل داده ها به روشــني و با دقــت كافي در پايان نامه نویسی در نظر بگیرند.

اين مورد بايد به نحوي باشــد كــه خواننده پايان نامــه بتوانــد تصويري از آنچه دانشــجو طــی اجراي پژوهش موفق به كشــف آن شده است، در ذهن خود ترسیم كند. يافته هاي ارائه شــده در پايان نامه بايد مستند و به طور كامل متکي بر داده هاي گردآوري شده در همان پژوهش باشد. چنانچه قرار است مقايسه اي نیز میان يافته هاي پژوهش با آثار قبلي صورت پذيرد، اين مقايســه فقط بايد با آثاري صورت گیرد، که قبلا در فصل مربوط به «پیشینة پژوهش» به آن ها اشاره شده اســت. مهم ترين پرسش هايي كه بايد در اين مرحله به آنها پاسخ داده شود، در جدول شماره ۵ آمده است.

جدول ۵- نکات مربوط به ارائة يافته ها، نتیجه گیري و تفسیر نتايج

منبع:

• صد نکته در پایان نامه نویسی، دكتر يزدان منصوريان عضو هیئت علمي دانشگاه تربیت معلم تهران