با آب مجازی و نقش آن در کاهش بحران آب آشنا شوید

در مقایسه با دو سه قرن گذشته، جهان در زمینۀ حفاظت از منابع طبیعی و استفاده بهینه از آن در دوران حساسی به سر می‌ برد. عدم تطابق نیازهای انسانی با منابع موجود به نگرانی بسیاری از دانشمندان و تسریع تحقیقات در زمینۀ استفاده پایدار از منابع طبیعی منجر شده است. در ادامه در این نوشتار یکی از راهکارهای مقابله با بحران آب که با نام آب مجازی شناخته می‌ شود را معرفی خواهیم کرد و مزایا، معایب و راهکارهای عملی برای بهره برداری بیشتر از این روش را بیان می کنیم.

مدیریت صحیح و همه جانبه، ضرورتی مهم برای رسیدن به توسعۀ پایدار است. در مواجهه با بحران کم‌ آبی دو راهکار پیشنهاد می‌ شود:

الف . ایجاد و کشف منابع جدید

ب . حفظ منابع فعلی در دسترس و استفاده برنامه‌ ریزی شده از آن

یکی از گزینه‏‌ های مطرح برای مقابله با بحران کم‌ آبی، آب مجازی است. آب مجازی (Virtual Water) عبارت است از میزان آبی که برای تولید یک محصول در صنعت یا کشاورزی طی فرآیند تولید، مصرف می‌ شود تا به مرحله تکامل برسد و مقدار آن معادل جمع کل آب مصرفی در مراحل مختلف زنجیره تولید از لحظه شروع تا پایان می‌ باشد. صفت مجازی به معنای غیر واقعی نیست، بدان معناست که بخش عمده آب مصرف شده طی فرآیند تولید، در محصول نهایی وجود فیزیکی ندارد و در حقیقت قسمت بسیار ناچیزی از آب مصرفی در پایان به عنوان آب واقعی در بافت محصول باقی خواهد ماند. بحث آب مجازی توسط پژوهشگر بریتانیایی پرفسور جان انتونی آلن در دهه ۱۹۹۰ میلادی مطرح شد. از آن زمان تاکنون، پژوهش‌ های او مورد توجه فراوان بخش‌ های اقتصاد و سیاست قرار گرفته‌ اند. به او در سال ۲۰۰۸ در همین رابطه جایزه معتبر آب استکهلم اهداء شد. معمولاً در منابعی که سخن از آب مجازی است، دو اصطلاح آب سبز و آب آبی دیده می­‌شود.

آب‌­ های زیرزمینی و آب‌ های سطحی، «آب آبی» را تشکیل می­‌ دهند. «آب سبز» بارش‌ های آسمانی است که در خاک نفوذ کرده و توسط گیاهان جذب و تبخیر می‌ شود، امری که سازگارترین روش با محیط‌ زیست و برای تولید محصولات کشاورزی به خصوص دیم دارای اهمیت است. «آب آبی» آب‌ های سطحی و زیرزمینی است که به رودها و دریاچه‌ ها باز نمی‌ گردد، برای تولید و آبیاری مزارع به کار می‌ رود و ذخایر آن در سطح جهان محدود است. «آب خاکستری» نیز آبی‌ است که در روند تولید، مانند استفاده از کودهای شیمیایی و آفت‌کش‌ ها در کشاورزی و به شیوه‌‌ های دیگر در صنعت آلوده می‌ شود. منشاء آب آبی و آب سبز بارندگی است. در حدود ۶۱ درصد از نزولات آسمانی به آب سبز و باقی به آب آبی تبدیل می‌ شود. شرایط اقلیمی و فرهنگی، مکان تولید، مدیریت و برنامه‌ریزی در میزان و حجم آب مجازی کالا مؤثر است و قطعاً مقدار آن در مورد یک کالا در مناطق مختلف جهان متفاوت می‌ باشد. یکی از بنیان‌ های مدیریتی، توانایی در اندازه‌گیری و ارزیابی جریان‌ های تجارت آب و حجم کالاهای مورد نظر است. البته بررسی مقدار آب مجازی یک محصول کار ساده‌ای نیست، زیرا عوامل زیادی بر مقدار آب مصرفی در فرآیند تولید یک محصول تاثیر دارند. حداقل عوامل زیر بایستی در برآوردها مد نظر قرار گیرند :

الف . مکان و مدت تولید یک محصول (سال یا فصل)

ب . از نقطه نظر اندازه‌گیری (محل برداشت آب یا محل مصرف آب)

ج . روش تولید و راندمان مصرف آب (پساب‌ ها در نظر گرفته شوند یا خیر)

بنابراین می‌ توان گفت همه محصولات، آب را به‌ عنوان بخشی از فرآیند تولید مصرف می‌ کنند اما میزان آب مورد نیاز در واحد تولید به مقدار زیادی به نوع محصول بستگی دارد. لازم به ذکر است از نظر تئوری می‌ توان رابطه تولید و مصرف آب را از روی تبخیر و تعرق گیاه مشخص کرد اما برآورد میزان آب برای فرآیند‌های دیگر مانند سرویس‌ دهی و خدماتی که در ارتباط غیر مستقیم با تولید محصول هستند و از عوامل تاثیرگذار در محاسبه آب مجازی می‌ باشند، کاملاً پیچیده است. در محاسبات آب مجازی روابط متعددی که عمدتا بر اساس ثابت فرض کردن بسیاری از متغیرهاست، توسط دانشمندان ارائه شده است. روابط زیر توسط جی‌ام دابروسکی و ای ماسه کومنگ و پی جی آشتون در سال 2008 میلادی پیشنهاد شده است.

توسعه‌ دهندگان ایده آب مجازی معتقدند با صادرات و واردات کالا و محصولات، حجم زیادی آب جابه‌جا می‌ شود که از آن به‌عنوان تجارت آب مجازی (Virtual Water Trade) نام برده می‌ شود. مسلم است که تجارت آب مجازی چه در سطح ملی و چه بین‌المللی اگر با در نظر گرفتن مزیت نسبی کشور صادرکننده از نظر منابع و عوامل تولید صورت گیرد، در نگاه کلی یک منفعت جهانی به حساب می‌ آید. اگر تولید محصولات در کشورهای صادرکننده نسبت به کشورهای واردکننده آب کمتری نیاز داشته باشد صرفه‌جویی در آب جهانی صورت می‌گیرد. طبق نظریه‌های تجارت بین‌الملل دو طرف تجارت با به کارگیری اصل مزیت نسبی می‌توانند از تجارت منتفع شوند. در صورت رعایت اصل مزیت نسبی مقدار آب صرفه‌جویی شده از دو منظر قابل بررسی است. اولین نگاه می‌ تواند این نکته را متذکر شود که می‌ شود همین مقدار آب را صرف تولید محصولی با عملکرد بالاتر کرد. در نگاه دوم با حفظ این حجم از آب، می‌ توان فشار را از منابع آبی منطقه برداشت. در عوض فعالیت‌ های اقتصادی و صنعتی دیگری را جایگزین با فعالیت‌ هایی چون احیای تالاب‌ ها و دریاچه‌ ها، به منظور حفظ زیست‌ بوم آغاز کرد.

نکته قابل توجه این است که درخصوص تجارت آب مجازی دو دیدگاه کلی وجود دارد: در دیدگاه اول، تجارت آب مجازی می تواند جایگزین مناسبی به جای انتقال بین حوضه‌ ای آب در کشورها باشد. بر این اساس می توان به جای سرمایه‌ گذاری برای انتقال فیزیکی آب، آن را به صورت مجازی وارد یا صادر کرد که این روش ارزان‌ تر از سرمایه‌ گذاری در پروژه‌ های بزرگ مقیاس انتقال بین حوضه‌ ای آب است. در واقع گزینه تجارت مجازی آب از طریق تبادل کالاها، چه داخلی و چه خارجی، راهکاری است که می توان با استفاده از آن از بحران و کمبود آب در سطح ملی، منطقه‌ ای و جهانی جلوگیری کرد و مانع تبعات منفی اقتصادی، اجتماعی و سیاسی آن شد.

در دیدگاه دوم، خودکفایی نسبی و سرمایه گذاری برای امنیت غذایی بر تجارت آب مجازی اولویت داده شده ‌است. دلایل ارائه دیدگاه دوم این است که تجارت آب مجازی وضع اقتصادی آتی کشاورزان را نادیده گرفته و وابستگی درآمدی زارعین به کشاورزی را لحاظ نمی‌ کند. از این‌ رو کاهش اشتغال یکی از محدودیت‌ های جدی در زمینه تجارت آب مجازی به حساب می‌ آید. جمعیت کثیری از خانواده‌ هایی که درآمد زندگی آن‌ ها متکی به زراعت و کارکردن در زمین‌ های کشاورزی و باغی است، در صورت تحقق این فرآیند با مشکل مواجه شده و ضرر و زیان‌ های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ناشی از بیکاری سرپرستان خانوار، گریبان تمام اعضای خانواده را خواهد گرفت. بنابراین، ظرفیت پذیرش اجتماعی مطلوب نیز یک شرط قطعی برای موفقیت تجارت آب مجازی می‌ باشد. زیرا بر اثر واردات آب مجازی و کاهش فعالیت‌ های کشاورزی در طولانی مدت، کشاورزان و کارگران به نیروی مازاد تبدیل می‌ شوند. بنابراین می‌ بایست اقتصاد کشورهایی که در زمینه تجارت آب مجازی فعالیت می‌ کنند، توانایی جذب مازاد نیروی کار در سایر بخش‌ ها را داشته باشد.

درآمدهای ارزی خارجی کافی و ظرفیت پذیرش اجتماعی تجارت آب مجازی نیازمند دارا بودن ارزهای کافی خارجی یا تراز مثبت تجاری برای وارد کردن مواد غذایی در درازمدت است. بنا به تعریف فائو، امنیت غذایی به معنی اطمینان یافتن از این است که همه مردم در هر زمانی دسترسی فیزیکی و اقتصادی به غذای سالم و مغذی را دارند تا با حفظ رژیم غذایی و اولویت غذایی خود زندگی سالم و فعالی داشته باشند. این هدف با تلاش برای خودکفایی از طریق تولید کلیه مواد غذایی از منابع داخلی یا با ترکیب تولیدات داخلی و واردات قابل اجرا می باشد. در بحث تجارت مواد غذایی عوامل متعددی چون یارانه‌ های کشاورزی، تعرفه‌ ها و سهمیه‌ های وارداتی، استانداردهای تولید مواد غذایی سالم و خودکفایی در تولید محصولات استراتژیک دخالت دارند. مسئله اعتماد به بازارهای جهانی در زمینه خرید محصولات غذایی بسیار متاثر از روابط بین‌المللی و فشارهای سیاسی کشورهای بزرگ دنیاست. این‌ که بتوان وابستگی در تأمین مواد غذایی را ترجیح داد و در عوض در دیگر بخش‌ های اقتصادی سرمایه گذاری کرد یا با توسعه امور زیر بنایی در راستای نیل به خودکفایی حرکت کرد، همه و همه نیازمند بررسی‌ های همه جانبه اقلیم کشور و سیاست گذاری‌های ملی در هر دو بخش توسعه زیرساخت‌ ها و روابط بین‌ المللی می‌باشد. یکی از راهکارهای پیشنهادی برای رسیدن به بازارهای آزاد خرید و فروش مواد غذایی تشکیل یک نهاد بین‌ المللی تجارت آب مجازی فارغ از مسائل و سوء استفاده‌ های سیاسی است.

با توجه به توضیحات ارائه شده، چند راهکار در استفاده بهینه و مدیریت درست در مفهوم آب مجازی در ادامه ارائه می‌ شود :

1 . تولید محصول شدیدا وابسته به شرایط جوی است. شرایط جوی غیر یکنواخت در کشورها، باعث توزیع بسیار ناهمگون منابع آب می‌ شود. در این حالت تجارت درون کشوری آب مجازی می‌ تواند با صرف هزینه‌ های کمتر بخش عمده‌ای از مشکلات را در بخش توزیع آب حل کند و جایگزینی برای انتقال بین‌ حوضه­ ای باشد. تجارت درون کشوری آب مجازی با استفاده بهینه از منابع و ظرفیت‌ های داخلی می‌ تواند از مصرف آب می‌ کاهد.

2 . با جلوگیری از کشت محصولات آب‌ بر و غیر استراتژیک و همچنین کشاورزی در مناطقی که استفاده کمتری از آب آبی دارند، می‌ توان علاوه بر ذخیره معدود آب‌ های شیرین، به تولید و استقلال نیز کمک کرد. هم‌ چنین می‌ توان با تخصیص آب به محصولاتی با نیاز آبی کمتر و بازدهی اقتصادي بیشتر و صادرات آن به چرخه اقتصادی کشور یاری رساند. در این صورت دو رویکرد مورد بررسی قرار می‌ گیرد. ابتدا این‌ که به جای کاشت محصولات غیر استراتژیک و آب‌ بر، محصولات استراتژیک کاشته شوند که علاوه بر صرفه‌ جویی در مصرف آب، تامین مواد غذایی ضروری کشور را به دنبال دارد و از وابستگی غذایی به سایر کشورها می‌ کاهد (حیدری‌ فر و طالب‌ بیدختی، 1396).

در رویکرد دوم به جای محصولات آب‌ بر، کالاهایی جایگزین و تولید شوند که علاوه بر مصرف آب کمتر، قابلیت عرضه در بازارهای جهانی را داشته باشند، که بازارهای بین‌ المللی علاقه‌مند به استفاده از کالاهای صنعتی و کشاورزی این کشورها باشند. در حال حاضر موانع تجاری (تعرفه و استاندارهای سخت‎گیرانه) بزرگترین چالش برای کشورهای در حال توسعه است که می‌ خواهند با محصولات فرآوری شده و یا صنعتی خود در بازار جهانی رقابت کنند. بنابراین تجارت آب مجازی تنها زمانی می تواند برای کشورهای وارد کننده آب موفق باشد که موانع تجارت بین‌ المللی هر چه بیشتر کاهش یابد. یکی از پیش‌ نیازها برای موفقیت تجارت آب مجازی، زیرساخت‌ های مناسب در مناطق روستایی است. در واقع اگر تضمینی در توزیع مواد غذایی وارداتی نباشد، مواد غذایی در شهرهای محل ورود کالاها باقی می‌ ماند؛ در چنین شرایطی نبود حمل و نقل و زیرساخت‌ های مناسب ممکن است امنیت غذایی افراد جامعه، به خصوص ساکنین مناطق دوردست روستایی را تهدید نماید.

3 . مسئله عملکرد پایین تولید محصولات و از سوی دیگر راندمان پایین مصرف آب باعت ایجاد تنش در منابع آب گردیده است لذا با استفاده از روش‌ های نوین آبیاری به صورت گسترده‌ تر با راندمان بالاتر و استفاده از محصولات اصلاح شده و مقاوم‌ تر به کم‌ آبی، می توان فشار اضافی بر منابع آب را کاهش داد. در کشورهایی که شرایط آب و هوایی متنوعی دارند، می‌ توان با ارائه الگوی کشت مناسب در مقدار زیادی از آب صرفه‌ جویی و در نتیجه‌ی آن قیمت تمام شده محصول را نیز کاهش داد. با توجه به تفاوت گسترده محصولات از نظر عملکرد، مقادیر آب مجازی به ازای هر کیلوگرم محصول می‌ تواند گمراه کننده باشد. لذا برای تصمیم‌ گیری در این زمینه مؤلفه مهم سود اجتماعی محصولات را نیز باید در نظر گرفت. این شاخص تحت تأثیر عوامل مهمی چون هزینه‌ های اجتماعی بذر مصرفی، کود شیمیایی و حیوانی، سموم شیمیایی، ماشین آلات، نیروی کار، زمین، قیمت آب مصرفی و قیمت فروش محصول می‌ باشد.

4 . از طرفی کشورهای کم‌ آب می‌توانند با تجارت آب مجازی و واردات محصولات آب‌ بر (Water-intensive products)، مقدار آب موردنیاز برای تولید این محصولات را ذخیره کنند. اگر محصولات غذایی و کشاورزی از مناطق مرطوب با راندمان تولیدی بیشتر به مناطق کم آب‌ تر صادر شوند، مصرف آب در جهان کاهش می‌ یابد. در این موقعیت کشورهای مرطوب با تمرکز روی تولید محصولات آب‌ بر و کشورهای کم‌ آب با تمرکز روی تولید محصولات مناسب اقلیم خود، هر دو از یک سود نسبی برخوردار می‌ شوند. البته برعکس این موضوع به معنای مصرف هر چه بیشتر آب است. تجارت آب مجازی بین ملت‌ ها و حتی قاره‌ ها می‌ تواند به‌طور ایده‌آل به‌عنوان ابزاری برای بهبود راندمان مصرف آب جهانی، نیل به امنیت آبی در نواحی کم‌ آب جهان و تسکین فشار بر محیط‌ زیست با انتخاب بهترین مکان تولید مناسب، مورد استفاده قرار گیرد.

از سوی دیگر برای یک محصول مشخص، اگر واردات جایگزین تولید شود، مشکلاتی مانند بیکار شدن بخشی از جامعه، عدم استقلال و وابستگی به کشورهای دیگر را به همراه خواهد داشت. لذا دولت باید پیش از هرگونه تصمیم گیری، بررسی‌ های لازم را انجام داده و برنامه ریزی‌ های مناسب را برای ایجاد اشتغال جایگزین و دیگر فعالیت‌ های تجاری پرسود در منطقه یا پیشنهاد یک محصول جایگزین با مصرف آب پایین برنامه‌ریزی لازم صورت گیرد؛ البته که دست‌ یابی به این مهم نیازمند زیرساخت‌ های عظیم اقتصادی می‌ باشد. با توجه به اینکه تجارت آب مجازی با پیش فرض نادیده گرفتن الگوی غذایی ملی حاکم همراه است، از نظر سیاسی حساس خواهد بود. تلاش در جهت دست‌ یابی به درجه خاص از استقلال ملی، به رشد آگاهی‌ ها نسبت به وابستگی‌ های دو جانبه منجر خواهد شد. در واقع به کارگیری مفهوم تجارت آب مجازی منجر به وابستگی کشورهای واردکننده به کشورهای صادرکننده غذا می‌گردد که حتی ممکن است آن را در معرض باج‌ خواهی سیاسی قرار دهد؛ هرچند با گسترش شرکای تجاری می توان ریسک های وابستگی را تا حدودی کاهش داد.

در واقع کشورها تا آنجایی که ممکن است باید شرکای تجاری قابل اعتمادی پیدا کنند؛ به طوری که مناقشات سیاسی تأثیری بر رفتار صادرکنندگان غذا نداشته باشد. به همین دلیل از الزامات استفاده از ابزار تجارت آب مجازی برای مدیریت منابع آب، آن است که بهینه‌ سازی اقتصادی تجارت آب مجازی با تراز بودن صادرات و واردات آب مجازی، توجه به سطح درآمد تولید کنندگان کالاها و خدمات، احترام به مسائل زیست‌ محیطی و اجتماعی همراه باشد تا بیشترین بهره‌ برداری از این ابزار به عنوان کنترلی برای بحران آب انجام شود.

تجارت کنونی کالاهای اقتصادی از جمله محصولات کشاورزی به خاطر کمبود آب نیست. الگوی تجارت فعلی به طور عمده از نقش مزیت های نسبی هزینه تولید در عواملی نظیر نیروی انسانی، زمین، سرمایه، عرضه و تقاضا برای کالاهای اقتصادی پیروی می کند. بنابراین تجارت کالاها صرفا بر مبنای آب مجازی نمی تواند نگاه صحیحی باشد. به نظر می‌ رسد، قیمت آب تنها عامل تأثیرگذار بر تولیدات غذایی و جریان کالاهای کشاورزی در بازار جهانی باشد. تنها هنگامی که قیمت‌ گذاری به آب ارزش اقتصادی دهد، آب به یک عامل مناسب تبدیل خواهد گشت و روی تصمیمات تجاری اثر خواهد داشت. به نظر آب مجازی نمی‌ تواند به عنوان راه‌ حل نهایی برای بحران آب تلقی شود. اگرچه می‌ تواند صرفا به عنوان یک ابزار برای مدیریت آب در کشورهای خشک و نیمه خشک همچون ایران مورد استفاده قرار گیرد. از سوی دیگر با توجه به نکات مطرح شده در این یادداشت، استفاده از مفهوم تجارت آب مجازی، تهدیدها و چالش‌ هایی را برای کشورهای واردکننده و صادرکننده آب ایجاد می‌ نماید. بنابراین شناسایی این تهدیدها و چالش‌ ها و طراحی ابزارهای مناسب برای مقابله با آنها در بهره‌مندی بهتر از این مفهوم می‌ تواند کمک نماید.

پیشنهاد مطالعه : با روش های تصفیه و شیرین کردن آب دریا آشنا شوید 

تهیه کننده : شبنم حیدری فر